Izvor: Buka

Piše: Dejan Lučka

Nakon smrti Elizabete II, Britanci oplakuju svoju kraljicu, vladarku koja je najduže vladala Kraljevstvom od svih dosadašnjih monarha. Pored fotografija i podsjetnika koji se ovih dana pojavljuju a vezani su za odnos Elizabete i Jugoslavije, odnosno Tita i bivše kraljice, zanimljivo je postaviti i jednu paralelu između socijalističke posttitove Jugoslavije i sadašnje postelizabetanske Britanije.

Naime, može se tvrditi da se današnje Ujedinjeno Kraljevstvo i Britanci nalaze u donekle sličnoj situaciji kao Jugoslavija i Jugosloveni nakon smrti Josipa Broza Tita 1980. godine. I nakon Tita i nakon Elizabetine smrti postavljala su se i postavljaju se važna politička, pravna i teritorijalna pitanja. U slučaju Jugoslavije to su bila pitanja moguće nezavisnosti Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije, na koja je odgovoreno sukobima, njihovom samostalnošću i raspadom Jugoslavije. U slučaju Ujedinjenog Kraljevstva to su pitanja moguće nezavisnosti Škotske i Velsa i ujedinjenja Irske, na koja tek treba da se odgovori, a u okviru njih i na pitanje održivosti Kraljevstva.

Britanski državni problemi

Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske, odnosno Velika Britanija, u svom sastavu ima četiri zemlje: Englesku, Vels, Škotsku i Sjevernu Irsku. Takođe, za Ujedinjeno Kraljevstvo je vezan i Komonvelt nacija koji okuplja preko 50 država, koje su uglavnom bile kolonije Britanske imperije iz njene imperijalne ere. Britanski monarh je ujedno i poglavar određenih država unutar Komonvelta, kao što su Kanada, Australija, Novi Zeland, Grenada, Jamajka itd.

U političkom smislu veoma su značajni stavovi naroda u zemljama koje tvore Ujedinjeno Kraljevstvo. Naime, secesionistički pokreti koji žele nezavisnost svojih zemalja od Britanije jačaju, a smrt kraljice može da im pruži neophodni vjetar u leđa.

Škotska

Škoti su na referendumu o nezavisnosti 2014. odbacili nezavisnost sa 55% prema 45%, međutim, stvari su se od tada značajno promijenile. Velika Britanija više nije dio Evropske unije, čemu se dobar dio glasača u Škotskoj protivio (njih 62%), a pokret za nezavisnost Škotske je dobrano ojačao. Nezavisna Škotska bi vjerovatno ušla samostalno u Evropsku uniju, a veoma bi zanimljivo bilo vidjeti kako bi onda funkcionisala kopnena granica sa Engleskom.

U javnosti se potencira i spominje i održavanje referenduma o nezavisnosti u drugoj polovini 2023. godine. Ukoliko on ne bi bio dozvoljen, situacija bi mogla da se zaoštri, a Škotska nacionalna partija najavljuje da će u tom slučaju izvesti „faktički referendum” koji bi predstavljali opšti izbori u Ujedinjenom Kraljevstvu, kako će kampanju za njih voditi na jednom osnovnom pitanju: nezavisnosti.

Škoti još uvijek pamte i ponavljaju riječi iz Deklaracija iz Arbrota iz 1320. godine koje kažu: „Sve dok nas živi samo stotinu, nikada nećemo ni pod kakvim uslovima biti dovedeni pod englesku vlast. Istina je da se mi ne borimo za slavu, ni za bogatstvo, ni za časti, već za slobodu – samo za nju, koje se niko ko je pošten čovjek ne odriče osim samim životom”. Ostaje još samo da se vidi da li će se one obistiniti u formi nezavisne Škotske.

Vels

Pored Škotske, sve više se u javnosti pojavljuje i opcija nezavisnosti Velsa. Mnogi zagovornici nezavisnosti Velsa često navode mali broj zastupničkih mjesta za Velšane u parlamentu, to da se Vels praktično ništa ne pita kada se kreće u ratove u inostranstvu, nedostatak investicija u Velsu i nedostatak brige Vestminstera za pitanja Velsa.

Tu je naravno i stav da bi nezavisnost zemlje omogućilo Velsu da donosi sopstvene odluke u mnogim oblastima politike kao što je npr. ona spoljna. Naravno u jednačini su bitni i ekonomski argumenti koji idu ka tome da bi velška nezavisnost omogućila Velsu veću kontrolu nad njegovom ekonomijom te da bi se ekonomski pokazatelji tako poboljšali.

Iako su Velšani generalno više za savez sa Engleskom od Škota, godina iza nas pokazuju jačanje težnji za odvojenim životom. Na referendumu u vezi sa Brexitom, Velšani su u nešto više od 52% bili za izlazak iz Evropske unije, ali su događaji posljednjih godina, recesija i ekonomski problemi, javnost polako okrenuli ka misli da to i nije bila baš najbolja odluka.

Sjeverna Irska

Veoma značajna priča u ovom kontekstu je i ona vezana za konačno ujedinjenje Irske. Nakon Brexita porasla je podrške ujedinjenju dvije Irske, naročito jer je skoro 56% glasača u Sjevernoj Irskoj bilo za ostanak u Evropskoj uniji. Dakle, i kod Iraca može biti veoma značajna činjenica izlaska Ujedinjenog Kraljevstva iz granica EU.

Šin Fejn, irski republikanski pokret, već otvoreno radi na pripremanje puta za konačno ujedinjenje Irske i izlaz sjevernog djela iz okrilja britanske vlasti. U tom smislu jako je odjeknula rečenica vedete Šin Fejna Mišel O’Najl, koja je izjavila: „Vjerujemo u irsko jedinstvo, ali o tome će narod jednoga dana da odluči.” Ovakva rečenica i politička stremljenja govore u prilog tome da će se ići na izjašnjavanje naroda, odnosno referendum i da se ipak neće posezati za nasilnim sredstvima, kao u prošlosti.

Pri tome, veoma će biti značajna borba između „običnih” ljudi, boraca za ujedinjenje obje Irske sa jedne i „lojalista” odnosno „unionista” koji su vjerni britanskoj kruni sa druge strane. Takođe, treba spomenuti i da je Sinn Fein na izborima za sjevernoirski parlament u maju ove godine prvi put osvojio najviše poslaničkih mjesta, njih 27, čime se pokazalo da raste sentiment za ujedinjenje i na sjevernom dijelu ostrva.

Komonvelt

Po pitanju Komonvelta, situacija je takođe specifična. Barbados, ostrvska država u Karipskom moru, krajem prošle godine je postao republika i time britanski monarh više nije šef države u ovoj zemlji. Slična stremljenja izražava i jedan broj drugih država, odnosno pokreta u tim državama, što znači da bi u budućnosti i one mogle da slijede primjer Barbadosa.

Zanimljivo je da je kao počasni gost na događaju svečanog proglašenja Barbadosa u republiku, bio i (tada) princ Charles koji je priznao „užasne zločine ropstva” koje je pretrpjelo ovo ostrvo.

Jugoslovenska previranja osamdesetih

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija je bila država Južnih Slovena, koja je u svom socijalističkom obliku postojala od Drugog svjetskog rata sve do devedesetih godina prošlog vijeka. Nju su činile socijalističke republike: Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Makedonija.

Smrću Josipa Broza stvari počinju da izmiču kontroli. Svakako da su najveće probleme u okviru cjelokupnog trajanja Jugoslavije, obilježila stremljenja nacionalista za stvaranjem nezavisnih država

Jugoslavija je prije Titove smrti bila u kontinuiranoj krizi. Sa jedne strane tu su bili problemi socijalističke privrede i ne baš sjajnog životnog standarda, a sa druge ustavna i nacionalna pitanja u Jugoslaviji. Jugoslavija 1963. godine mijenja svoje zvanično ime i od Federativne Narode Republike postaje Socijalistička Federativna Republika, a federalne jedinice u okviru nje postepeno dobijaju ogroman stepen autonomije i velike nadležnosti koje se na kraju i zaokružuju sa Ustavom SFRJ iz 1974. Tih godina dešava se i Maspok, kao i smjena srpskih liberala, a samu državu na okupu drži, između ostalih stvari, i Titova figura i autoritet.

Međutim, onda dolazi smrt Josipa Broza i stvari počinju da izmiču kontroli. Svakako da su najveće probleme u okviru cjelokupnog trajanja Jugoslavije, pa i u Titotvo vrijeme, obilježila stremljenja nacionalista za stvaranjem nezavisnih država. Ovakav duh je naročito bio prisutan u Hrvatskoj, Kosovu i Metohiji, kao i u Sloveniji.

Albanci na Kosovu se već 1981. godine bune protiv središnje vlasti, dešavaju se nemiri, a zahtjevi Albanaca idu ka tome da Kosovo dobije status socijalističke republike. Na valu tih dešavanja godinama kasnije Slobodan Milošević dobija status nacionalnog heroja kod Srba, dok pokušava da pokrajinama suzi autonomiju, što stvara još veći otpor i dovodi do represije.

Za to vrijeme, nacionalističke struje naročito jačaju u Hrvatskoj, gdje hrvatski komunisti praktično sve vrijeme rade na samostalnosti Hrvatske. Ideje koju je u javnost iznijelo Hrvatsko proljeće, politički pokret koji se zalagao za veću hrvatsku autonomiju i samostalnost, ekonomsku nezavisnost i kulturne promjene praktično nikada nisu ni bile ugašene i pored isključivanja maspokovaca iz jugoslovenske politike. Stremljenja političara i inteligencije, a i dobrog dijela naroda kulminira stvaranjem Hrvatske demokratske zajednice, Franjom Tuđmanom kao političkim egzekutorom ideje o samostalnosti, a naposljetku i građanskim ratom i nezavisnošću Hrvatske.

Slovenija takođe želi samostalnost, ali i veće približavanje zapadnim zemljama, kao i afirmaciju i osnaživanje svoje ekonomije, koja je bila najjača u cijeloj SFRJ. Pored toga, pokušaji Miloševića da upravlja događajima u Sloveniji se nisu dobro završili, a Slovenci su svakim danom nakon Brozove smrti bili bliži samostalnosti, sve dok 1991. istu nisu i zvanično proglasili.

Put Hrvatske i Slovenije slijede i druge federalne jedinice, pa tako Makedonija postaje samostalna država, što se događa i Bosni i Hercegovini, ali uz ogromne žrtve u krvavom građanskom ratu. Srbija i Crna Gora pokušavaju održati Jugoslaviju sa stvaranjem Savezne Republike Jugoslavije, ali ni ona nije bila dugog vijeka, kako se i one odlučuju rastati početkom drugog milenijuma.

Tito i Elizabeta – Jugoslavija i Britanija

Beogradska „Politika” je 18. oktobra 1972. godine izvjestila da je u Beograd doputovala britanska kraljica Elizabeta II u prvu posjetu koju britanski monarh čini Jugoslaviji od njenog postanka. To je ujedno bila i prva posjeta nositeljke britanske krune jednoj socijalističkoj zemlji. Britansku delegaciju je dočekao predsjednik Josip Broz Tito zajedno sa suprugom Jovankom. Pored Beograda, Elizabeta je posjetila i Dubrovnik, Titograd, Đakovo, Zagreb i Brione. Osam godina nakon ove posjete Tito je preminuo, a Elizabeta je dočekala slom njegove države, ali i slom komunizma u Evropi, da bi preminula 42 godine nakon njega.

Josip Broz Tito je bio jedna od glavnih ujedinjujućih figura druge Jugoslavije. Odmah nakon njegove smrti, počele su različite trzavice i političke krize. Kroz osamdesete godine, Tita nasljeđuju ni blizu popularni i sposobni apartčici sa novim vladama, koji dovode i do rapada komunističke partije, a na kraju i do krvavog rušenja Jugoslavije i secesije jugoslovenskih republika. Titov autoritet, kult vođe koji je stvoren, ali i represivna vlast nisu dali mnogo izbora svima koji nisu bili na istom putu kao komunisti i sam Tito u Jugoslaviji. Njegova smrt je označila početak odumiranja jugoslovenske ideje, koja je svoj hropac i konačno uništenje doživjela deceniju kasnije.

Novi kralj Charles III, po svemu sudeći, neće biti ni izbliza popularan kao njegova prethodnica. Iako odražava jedinstvo Kraljevstva, biće zanimljivo vidjeti kako će na njega kao monarha gledati Škoti, Irci i Velšani

U slučaju Ujedinjenog Kraljevstva otišla je kraljica koja je imala veliku ujedinjujuću moć vezanu za Kraljevstvo, a nasljeđuje je ni blizu popularan i sposoban sin Charles dok je tu i nova vlada. Elizabeta je bukvalno transformisala državu i uspjela je da ostvari možda i glavni zadatak – da očuva kraljevsku porodicu i monarhiju u Britaniji. U toku svoje vlasti je doživjela i sprovela mnogobrojne promjene, a svojim ponašanjem i odnosom prema građanima i državnicima postala je jedna od najuticajnijih žena svih vremena kroz sedam decenija duge i uspješne vladavine. Pritom, uživala je ugled i na domaćem planu kao i na svjetskom nivou i veliko je pitanje na koji način će njen sin uspjeti i da li će uspjeti da uđe u njene cipele.

Dakle, legitimno je zapitati se kako će građani prihvatiti novog šefa države?

U Jugoslaviji se nakon Tita nijedan političar nije iskazao kao ujedinilac Jugoslavije i jugoslovenske ideje, a oni koji su dobili popularnost, istu su zaslužili zahvaljujući nacionalističkoj i/ili secesionističkoj retorici.

U slučaju Ujedinjenog Kraljevstva, novi kralj Charles III, po svemu sudeći, neće biti ni izbliza popularan kao njegova prethodnica. Iako odražava jedinstvo Kraljevstva, biće zanimljivo vidjeti kako će na njega kao monarha gledati Škoti, Irci i Velšani.

Istina, u Jugoslaviji je Tito imao velika ovlašćenja, dok je britanski monarh praktično protokolarna figura, sa simboličnom i ceremonijalnom ulogom, međutim, i u toj protokolarnosti on zaista, bar na posredan način, utiče na smjer zemlje i njena stremljenja, a naročito na odnos naroda u državi prema Kruni i samoj državi. Čarls, bar iz trenutne vizire gledanja, nema vladarski kapacitet kao Elizabeta, pa je jasno da se pred njim nalaze mnogi problemi i neizvjesnosti.

Jugoslovenska socijalistička privreda i kapitalizam Ujedinjenog Kraljevstva

Pored političkih, pravnih i teritorijalnih pitanja, kao i pitanja vezanih za figuru prvog čovjeka države, koja su se nalazila pred ondašnjom Jugoslavijom, a danas pred Britanijom, tu su svakako i ona vezana za ekonomiju.

Iako se ekonomska jačina ove dvije države ne može izjednačavati, kako je Ujedinjeno Kraljevstvo dosta ekonomski snažnije nego Jugoslavija osamdesetih, a uz to funkcioniše na principima liberalne ekonomije za razliku od državne socijalističke sa dozom liberalne koja je vladala u SFRJ, legitimno se mogu postaviti paralele između njih. Naravno u skladu sa samim odnosima unutar države i ekonomskom jačinom zemlje. Jugoslavija je funkcionisala u okviru socijalističke privrede i pogleda na svijet, i kao takva nije bila među visoko razvijenim državama, dok je Ujedinjeno Kraljevstvo jedna od najvećih ekonomija na svijetu.

Kada je u pitanju ekonomija, SFRJ je nakon Tita ušla u veliku krizu, koja je jednim dijelom i dovela do previranja u državi. Jugoslavija sa svojom socijalističkom privredom nije mogla da se nosi sa teretima koji su je pritiskali, što je dovodilo do pada standarda, kao i nestašica artikala kao što su gorivo ili deterdžent. Jugoslovenski dug od 1,4 milijardi dolara iz 1966. godine narastao je na oko 20 milijardi dolara u vrijeme Titove smrti, da bi u narednoj deceniji bio čak i malo smanjen, i pored ogromnih kamata. Ipak, Jugoslavija je uspjela da smanji dugove, ali je cijena plaćena u stagnaciji razvoja države.

Današnja Velika Britanija je u kontinuiranoj ekonomskoj krizi od Brexita, a tome je dodatno kumovala i kovid pandemija kao i postojeći sukob u Ukrajini

Slovenija i Hrvatska su konstantno zahtjevale bolji ekonomski položaj zbog njihove ekonomije, koja je bila razvijenija od ostatka države i to je bio jedan od razloga zbog kojih su željele veću samostalnost. Pritom, reforme su došle prekasno, a ekonomska kriza je trajala do raspada zemlje. Onda su ratovi vratili ekonomije bivših država Jugoslavije dobrano unazad, neke godinama, a neke decenijama.

Današnja Velika Britanija je u kontinuiranoj ekonomskoj krizi od Brexita, a tome je dodatno kumovala i kovid pandemija kao i postojeći sukob u Ukrajini. Britanci gube pogodnosti koje su ranije imali, cijene skaču u nebo, a ogromno je pitanje kako će da finansijski podnesu račune za grijanje ove zime i kakvo će grijanje uopšte da bude. Pomalo su bile i nestvarne scene iz npr. prošle godine kada su Britanci čekali u dugim redovima na benzinskim pumpama kako bi natočili gorivo, što je vrlo moguće da se desi opet.

Ekonomska kriza je trajna kategorija dok inflacija raste i pojavljuju se štrajkovi u javnom sektoru. Goldman Sachs tako najavljuje da se očekuje da će recesija u Velikoj Britaniji početi tokom ove godine i da postoji značajan uticaj rastuće inflacije na prihod domaćinstava i njihovu potrošnju. Uz to računi u Kraljevstvu poskupljuju čak i za 80%, što je ogroman udar na budžete građana. Škoti, Velšani i Irci sigurno neće ćuteći dočekati ove udare na njihov džep, ali i na kvalitet života koji će da imaju narednih godina.

U svemu ovom jasno je da ekonomske trzavice, tokovi i problemi utiču na cjelokupno društvo, a veliki uticaj mogu da imaju i na želju Škota, Velšana i građana u Sjevernoj Irskoj za izdvajanje iz Kraljevstva.

Kako dalje?

Nakon smrti Josipa Broza postavljalo se pitanje: kako dalje?

Nakon smrti Elizabete II postavlja se isto pitanje.

Jugosloveni su prvo odgovarali da će i nakon Tita biti Tito, a onda su svoj odgovor promijenili pa su odgovorili sukobima, ratom, razaranjem i razjedinjenjem svoje države. Jugoslavija je nestala u plamenu želje za moći onih koji nisu mogli ili željeli da više zajedno žive u njoj.

Vrijeme će pokazati kako će se Velika Britanija nositi sa novim izazovima i da li će Ujedinjeno Kraljevstvo uopšte da ih preživi u narednih deceniju ili dvije, bar u sadašnjim granicama. Na Charlesu III leži nova odgovornost, ne toliko u političkom smislu (ona je na vladi), nego u smislu mogućnosti očuvanja ugleda kraljevske porodice, neokrnjene monarhije, Komonvelta i jedinstva zemlje.

Stavovi izrečeni u ovom tekstu odražavaju autorovo lično mišljenje, ali ne nužno i stavove DEPO Portala.

(Buka/DEPO PORTAL/am)