Izvor: Nedeljnik.rs/Autor: Mišo Brkić

Predvečerje je jedne od najvećih ekonomsko-političkih afera koje su potresale državu. Afera samo što nije eksplodirala. Niko ne umije da sagleda posljedice njenog razornog dejstva. Temelji države već se uveliko tresu. Država se ljulja, nagovještavajući krah. 

Unervozile su se državne institucije i političke strukture, pljušte međusobne optužbe njihovih čelnika. Političari nedorasli situaciji pokušavaju da zaustave curenje informacija u javnost i trude se da drže medije na kratkom povocu. Uveliko traje podzemni rat službi bezbjednosti koje jedna drugoj "smještaju" razne psine i podvale. 

Narodna banka i nadležni državni organi detektovali su aferu još u januaru, ali niko nema kuraži da reaguje i svi čekaju "veliki prasak" u javnosti.

Medijska bomba eksplodirala je 15. avgusta 1987. godine na stranicama dnevnog lista Borba: "Udar od 22.000 starih milijardi", s podnaslovom "Agrokomerc izdavao mjenice bez pokrića".

Tako je, zvanično, počeo "Agrogate" (jedno vrijeme odomaćen izraz u domaćim medijima), za aferu Agrokomerc.

Mnogi istoričari, analitičari i političari pripisuju toj detonaciji svojstvo neutronske bombe koja je polomila političke stubove i ekonomsku armaturu na kojima je počivala Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Otuda i tvrdnja da je afera Agrokomerc bila početak raspada Titove države.

Medijska bomba eksplodirala je 15. avgusta 1987. godine na stranicama dnevnog lista Borba: "Udar od 22.000 starih milijardi", s podnaslovom "Agrokomerc izdavao mjenice bez pokrića"

"Bombu" je bacio Zvonko Azdejković, dopisnik Borbe iz Kruševca.

Otkud afera gigantskih razmjera i s kataklizmičkim posljedicama u posttitovskoj Jugoslaviji?

U traganju za odgovorima na ovo pitanje najviše je razvijeno teorija zavjere koje počivaju na krupnim "zvjerkama", zavjerama, ličnim animozitetima, lokalnim i nacionalnim interesima, podmetanjima, borbi za vlast...

Među najrasprostranjenijim i najčešće eksploatisanim teorijama do današnjih dana opstaje ona po kojoj je afera Agrokomerc bila jedna od važnijih baražnih priprema političkih, vojnih i bezbjednosnih krugova za razbijanje Jugoslavije preko čuvene Osme sjednice Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije koja je ustoličila neprikosnovenog lidera Srba i demontera Jugoslavije - Slobodana Miloševića. Iako najviše zavodljiva, ta teorija nije jedina i nije potpuno tačna.

Ima pristalica "prizemnije", odnosno realnije teorije (među trezvenim ekonomskim analitičarima) da je osigurač iz te neutronske bombe koja je razorila Jugoslaviju izvukao Fikret Abdić zvani Babo, generalni direktor Složene organizacije udruženog rada (SOUR) Agrokomerc iz Velike Kladuše. Njegove ambicije da ostane upamćen kao čovjek koji je razvio najnerazvijeniji dio (Cazinsku Krajinu) inače ekonomski zaostale Bosne i Hercegovine natjerale su ga da masivno i masovno primjeni već odomaćenu podvalu u rasklimatanom modelu socijalističke privrede - štancuje mjenice bez pokrića, tako pljačka banke od Triglava do Đevđelije i usput se hvališe kao uspješan menadžer.

Za razliku od Babove zvijezde koja i danas sija, mada prilično slabašno, Azdejkovićeva se, poslije meteorske novinarske karijere, ugasila samoubistvom nepune dvije godine po objavljivanju prvog teksta. Azdejković se ubio nepunih mjesec dana pošto ga je od Borbe preotela Politika. A Popović svjedoči da mu se noć uoči suicida, u jednom kruševačkom kafiću, Azdejković požalio kako je od Politike dobio zadatak da žestoko napadne visokog komunističkog funkcionera iz Hrvatske Stipu Šuvara i da sam izabere oružje za napad.

Za razliku od Babove zvijezde koja i danas sija, mada prilično slabašno, Azdejkovićeva se, poslije meteorske novinarske karijere, ugasila samoubistvom nepune dvije godine po objavljivanju prvog teksta

"Upotreba čovjeka" u igrama službi bezbjednosti nije nepoznat model, naprotiv, široko je (bio) rasprostranjen i u medijskoj sferi. Slično kao i sa teorijama zavjere. U Jugoslaviji - razdiranoj neizvjesnošću, borbama za prijesto poslije smrti Josipa Broza Tita, nacionalnim tenzijama, centripetalnim silama, zahtjevima za demokratizaciju i tranziciju - bilo je uobičajeno da razne tajne službe diskvalifikuju političke ili nacionalne protivnike. 

Moguće je da su u slučaju Agrokomerc te službe imale umiješane prste u "upotrebu čovjeka", ali njihov uticaj niti je bio jedini niti je bio presudan. Ta pojednostavljena dioptrija i opsjednutost "SLUŽBOM" zamračile su širu sliku jugoslovenskih prilika u godinama poslije smrti Josipa Broza Tita. 

Batrganje nedoraslih Titovih nasljednika da fiktivnim reformama ko bajagi sačuvaju Jugoslaviju, a zapravo odbrane interese i pozicije uske političke elite, nije dalo rezultate. Svi pokušaji ekonomskih reformi olupali su se o nemilosrdno političko odbijanje bilo kakve modernizacije i želju za očuvanjem "status kvoa".

Model državnog, političkog a naročito ekonomskog uređenja SFRJ bio je potrošen i na izdisaju, zreo za "smetlište istorije". Interesne grupe samoproklamovanih jugonostalgičara nastojale su da model socijalističke državne redistribucije dohotka sačuvaju po svaku cijenu, klijentelističke grupe željele su po svaku cijenu da sačuvaju svoje novčane i statusne bonuse, beskrupulozne lokalne lopurde-feudalci otimali su šta god su stigli skrivajući se iza tradicije NOB-a, a tek stasale pristalice pretvaranja republika u nacionalne države tražile su čiste račune i prekid odliva dohotka od bogatijih ka siromašnijim članicama Federacije.

Afera Agrokomerc smještena je upravo u taj državno-socio-ekonomski "milje"...

"ROBIN HUD"

To je mnogo kompleksniji političko-ekonomski koloplet okolnosti od postojanja navodno samo jednog uzroka afere Agrokomerc. Insistiranje na samo jednom uzroku pojednostavljuje i uticaj korporativnog sloma jednog "privrednog subjekta" na kasnije (i tragične ratne) događaje u Jugoslaviji i njen konačni raspad.

Šta bi moglo da bude nesumnjivo?

Da je "Babovo poslovno carstvo", zvano Agrokomerc, raslo u jugoslovenskoj "Šervudskoj šumi" i počivalo na "Robin Hud" filozofiji redistribucije dohotka i paradigme o bratstvu i jedinstvu a pod pokroviteljstvom partijskih foruma i rezolucija. Istorija Agrokomerca jasno pokazuje naopaku praksu etatističkog socijalizma i pogubnost slijepog vjerovanja u taj model. Istovremeno, dokazuje nemoć socijalizma u slučaju samoodrživosti privrednih subjekata i nudi odgovor zašto socijalizam nije mogao da bude dugovječan model društveno-ekonomskog uređenja.

 Istorija Agrokomerca jasno pokazuje naopaku praksu etatističkog socijalizma i pogubnost slijepog vjerovanja u taj model

Pojedini analitičari i istoričari s pravom uzimaju Agrokomerc kao studiju slučaja pogubnog uticaja politike (političkih elita i političkih feudalaca) na ekonomiju.

I kao što postoji "američka priča" o uspjehu, tako postoji i "jugoslovenska priča" o - friziranom uspjehu.

A ona izgleda ovako...

Agrokomerc je, prije nego što je postao „nosilac privrednog razvoja" BiH i Jugoslavije, bio zemljoradnička zadruga. U Maljevcu, u Hrvatskoj, 1969. godine formirana je zemzadruga Agromerkantilija sa 26 zaposlenih. U međuvremenu, 1970. godine direktor postaje Fikret Abdić (rođen 1939. godine u Velikoj Kladuši). Preduzeće mijenja sjedište i seli se u Bosnu i Hercegovinu, u Veliku Kladušu, a 1972. godine mijenja ime u Agrokomerc. 

Poslije samo nekoliko godina Agrokomerc prerasta u jedan od najvećih poljoprivredno-prehrambenih kombinata u Jugoslaviji sa 13.600 zaposlenih. Mnogi i dalje smatraju da je "čarobni štapić" u glavi Fikreta Abdića jedini zaslužan za meteorski uspjeh preduzeća. Naravno da je to jedna vrsta "urbane legende".

Tražeći objektivne razloge za tako brzi uspon Agrokomerca Admir Mulaosmanović, naučni saradnik sarajevskog Instituta za istoriju, objasnio je u svom istraživanju da je 1971. godine Bihaćka (Cazinska) Krajina postala poligon za testiranje "novog kursa" jugoslovenskog partijsko-državnog rukovodstva za period 1971-1991. godine. Osnovne karakteristike "novog kursa" bile su jačanje "na terenu" koncepta državnosti republika i podsticanje privrednog razvoja kroz oslanjanje na „nosioce razvoja" modelom dislokacije velikih privrednih sistema. Tako je Rudarsko-metalurški kombinat Zenica otvarao pogone u Bihaću i Cazinu, to isto radila je i Zagrebačka mljekara, povezivale su se građevinske firme iz Zagreba i Velike Kladuše, Gorenje je izgradilo svoju fabriku u Bihaću.

Kombinacijom "novog kursa" i "političkog Babe" taj zabiti dio Bosne i Hercegovine doživio je sedamdesetih godina dinamičan razvoj, a Velika Kladuša postala je razvijena opština

Te godine skockala se još jedna sretna okolnost (pored "novog kursa") zbog koje je narod Cazinske Krajine definitivno ubijeđen da ga je "bog pogledao" i da mu je "kašika upala u med" - na funkciju predsednika Skupštine Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine došao je njihov "politički Babo" - Hamdija Pozderac. To je automatski u svijesti ljudi proizvelo očekivanje da će u njihov nerazvijeni kraj poteći milijarde dinara iz jugoslovenskih fondova namijenjenih nedovoljno razvijenim područjima.

Ispostaviće se da su nadanja naroda bila opravdana.

Kombinacijom "novog kursa" i "političkog Babe" taj zabiti dio Bosne i Hercegovine doživio je sedamdesetih godina dinamičan razvoj, a Velika Kladuša postala je razvijena opština. Zanimljiv podatak koji može mnogo toga da objasni jeste da je Velika Kladuša 1979. godine izašla iz kruga nerazvijenih opština, ali je Agrokomerc nastavio da dobija "razvojni" novac iz Fonda za - nerazvijene.

POKUSNI KUNIĆI

Para je bilo "ko pljeve", pa je tako sredinom sedamdesetih godina Hamdija Pozderac ostvario svoje proklamovano obećanje - svakom bračnom paru, u kojem su mlada i mladoženja bili iz Cazina i Velike Kladuše, poklanjan je televizor.

Mnogi će se danas zapitati zašto je izabrana baš Cazinska Krajina za testiranje "novog kursa" razvoja?

Ima teoretičara koji tvrde da su Krajina i Agrokomerc imali važan geostrateški značaj u jugoslovenskoj vojnoj (odbrambenoj) doktrini i da su zato investicije u Agrokomerc, s obzirom na veličinu kombinata, bile nesrazmjerno veće nego recimo investicije u druge bosanskohercegovačke agrokombinate (sarajevski UPI ili banjalučki AIPK). 

Para je bilo "ko pljeve", pa je tako sredinom sedamdesetih godina Hamdija Pozderac ostvario svoje proklamovano obećanje - svakom bračnom paru, u kojem su mlada i mladoženja bili iz Cazina i Velike Kladuše, poklanjan je televizor

Već spomenuti profesor Mulaosmanović tvrdi da je Jugoslovenska narodna armija bila strateški partner i pokrovitelj Agrokomerca i to dokumentuje mnogim posjetama visokih vojnih zvaničnika i zajedničkim poslovima vojske i Agrokomerca koji nemaju veze s proizvodnjom hrane. Postoji vjerovanje da je, na kraju kad se Agrokomerc raspao, vojni vrh (koji je kontrolisao Nikola Ljubičić) postupio po principi "mi stvorili, mi uništili".

A početak je zaista izgledao kao ostvarenje utopije...

Nastavak teksta, kao i ostale nastavke feljtona, čitajte OVDJE.

(DEPO PORTAL/BLIN MAGAZIN/ad)