Piše: Đorđe KRAJIŠNIK

“Tokom 19. vijeka svi južnoslavenski narodi doživljavali su svoj nacionalni preporod. A upravo je književnost predstavljala ono djelatno područje u kojem se ta probuđena nacionalna svijest najpotpunije i najdosljednije izražavala. Jer u uvjetima borbe za nacionalno oslobođenje i političku nezavisnost ona je jedina mogla afirmirati duhovne težnje i stvaralačke mogućnosti naroda, njegov jezik i tradiciju, a time i njegovo prisustvo u savremenom svijetu. Zato je književnost tada - više nego ikada ranije - predstavljala oblik borbe za očuvanje i potvrdivanje nacionalnog identiteta naroda. I ona je to bila utoliko više što je u to vrijeme kod svih južnoslavenskih naroda predstavljala i osnovni oblik borbe za narodni jezik i njegovu afirmaciju. Jer, jezik je uvijek - a posebno u vremenima nacionalne ugroženosti - jedna od najznačajnijih oznaka nacionalnog identiteta.”(1)

Upravo iz gore navedenih razloga i tendencija (a kako ih je ukratko izložio Zdenko Lešić), tačnije iz pogodnosti književnosti kao medijuma kroz koji se mogla izvršiti afirmacija kulturnog i nacionalnog identita jednog naroda, a uz to i sprovedba jezičkih reformi te kroz njih uvođenje u kulturu ovih krajeva jednog novog diskursa, javila se potreba za pokretanjem časopisa Bosanska vila.

Bosansku vilu osmislili su i pokrenuli u Sarajevu, 1885. godine, četiri učitelja sarajevske Srpske škole: Božidar Nikašinović, Nikola Šumonja, Nikola Kašiković i Stevo Kaluđerčić. “Sva četvorica su, za ono vrijeme, bili ljudi visokog obrazovanja, živog interesovanja za književni i kulturni život, tim više što su sva četvorica i sami imali književnih ambicija i već tada i sarađivali u raznim listovima i časopisima.”(2) (Na ovom mjestu, a da bi smo izbjegli zabunu, moramo naglasiti da Đuričković kada govori o saradnji pokretača Bosanske vile “u raznim listovima i časopisima” misli prije svega na one listove i časopise koji su izlazili van Bosne i Hercegovine, tačnije u Srbiji i Hrvatskoj, budući da u BiH do pokretanja Vile nisu postojali časopisi koji su se bavili književnim i kulturnim pitanjima. “… oni su kao učitelji došli na misao da, radi popularisanja knjige i književnosti, u samom Sarajevu pokrenu i izdaju jedan list zabavno-poučnog sadržaja namjenjen širim narodnim slojevima.” (3)

A koliko je bila velika potreba za časopisom kakav je bio Bosanska vila, te koliko je značajan korak koji su poduzeli učitelji Srpske škole, najbolje ilustruje činjenica da u zaostaloj i konzervativnoj sredini kakva je bila ona u kojoj je Vila pokrenuta nije postojao ni jedan sličan projekat koji je za cilj imao rad na popularizaciji pisane riječi i kulture uopšte. U uslovima gdje skoro nisu postojale ni naznake književnosti i književnog rada ona je gotovo cijelu deceniju, prije pojave drugih časopisa sličnog sadržaja i karaktera, obavljala “pionirski posao na književnom i uopšte kulturnom polju.” (4) 

Pokretači ovog časopisa su svojim upornim i predanim radom nastojala, gotovo potpuno nepismenom ili polupismenom, bosanskohercegovačkom stanovništvu na što jednostavniji način približiti knjigu i književnost. Da su u tom naumu uspjeli, te da su uz to ostvarili čvrstu vezu sa svojim čitaocima, najbolje pokazuje podatak da je Bosanska vila, u velikoj mjeri zahvaljujući pomoći svojih čitalaca, uspjela opstati skoro tri decenije.

Nakon što su obavili neke formalne pripreme, te okvirno usaglasili izgled časopisa, osnivači Bosanske vile su poduzeli i prve korake ka dobijanju koncesije za štampanje časopisa, a koja se morala dobiti od tadašnje austorugarske vlasti. Nikola Kašiković, jedan od Vilinih osnivača, je 13. juna. 1885. godine uputio molbu Zemaljskoj vladi u kojoj je tražio odobrenje za izdavanje lista pod imenom “Vrelo Bosne”. U molbi je između ostalog stajalo: da bi list trebao biti petnaestodnevni, da će funkciju glavnog urednika obavljati Kašiković, dok bi izdavač i vlasnik časopisa trebao biti Učiteljski zbor Srpske škole u Sarajevu. U opisu opsega kojima bi se časopis trebao baviti je stajalo: “časopis bi imao objavljivati samo članke zabavnog i poučnog sadržaja, kako u prozi, tako i u stihovima, a svoju građu uzimao bi iz narodnog života okupiranih zemalja.”(5)  Iako se nije protivila izdavanju jednog ovakvog časopisa, to joj je čak išlo na ruku kako bi se stvorila slika da podstiče kulturni razvoj okupirane zemlje, Zemaljska vlada je ipak odbila molbu. Kao razlog odbijanja naveden je problem izdavača. Tačije, Učiteljski zbor Srpske škole kao javna ustanova nije bio kvalifikovan da obavlja tu funkciju, nju je moralo preuzeti i obavljati konkretno lice.

Poslije kraćeg dogovora među osnivačima koji se odnosio na preuzimanje navedene funkcije, Božidar Nikašinović na sebe preuzima ulogu izdavača i urednika, te 23. septembra. 1885. Zemaljskoj vladi predaje molbu za osnivanje beletrističkog lista pod imenom Bosanska vila.

Zajedničko ministarstvo finansija, u Beču, je 19. oktobra. Zemaljskoj vladi dostavilo odluku kojom se odobrava koncesija za štampanje lista Bosanska vila. Međutim, Ministarstvo je u svom odobrenju  navelo i određene uslove kojih se izdavač mora pridržavati ukoliko želi zadržati koncesiju, jer se ona, kako je izričito bilo navedeno, može “oduzeti u svako doba bez navoda uzroka.” (6)   Navedeni uslovi su podrazumijevali da časopis mora biti podvrgavan preventivnoj cenzuri, te da ne smije biti štampan izvan Sarajeva. Austorugarske vlasti su sprovođenjem preventivne cenzure željele, što je takođe bilo sugerisano kao pravilo kojeg se izdavač mora pridržavati, spriječiti osnivače da se kroz časopis bave političkim i konfesionalnim pitanjima, te da kroz njega “ u sastavima zabavnog i poučnog sadržaja ne bude suviše naglašen srpski nacionalni element.” (7)

Po odobrenju koncesije Vilino uredništvo je ubrzano počelo raditi na pripremanju prvog broja časopisa. No i tu su ih sačekali brojni problemi i nepoznanice. Oni su se prije svega odnosili na problem finansiranja časopisa, te određen strah od njegove recepcije u tadašnjoj književno neobrazovanoj zajednici. Ipak, predanim radom i zalaganjem, a koje je, važno je istaći, bilo potpuno, današnjim rječnikom rečeno, volonterski, uredništvo Bosanske vile je u veoma kratkom roku uspjelo obezbijediti sva sredstva i materijale neopdhone za štampanje prvog broja. Kada je u pitanju recepcija javnosti spram časopisa može se konstatovati da je ona bila veoma pozitivna. Tome svjedoči činjenica da je, putem “Poziva na pretplatu”(8), uredništvo Vile prije samog izlaska prvog broja uspjelo obezbijediti solidan broj pretplatnika uz čiju finansijsku pomoć je on i štampan.

* Autor se ovom prilikom zahvaljuje MEDIACENTRU Sarajevo na ustupanju digitalizovane arhive časopisa “Bosanska vila”, te profesoru Enveru Kazazu na koordinaciji i pomoći pri izboru korištene literture.