Izvor: Al Jazeera Balkans/Autor: Khurshid Daly

Nakon više od pola stoljeća turskog čekanja na vratima članstva u Evropsku uniju, Ankara se našla u dubokoj krizi s glavnim gradovima Evrope. Nagomilavanje nesuglasica i njihova eskalacija prizvala je historijsko sjećanje na krvave odnose između dvije strane.   

Nadahnuti sjećanjem na opsadu Beča i pitanje izbjeglica, u Evropi postoji uvjerenje da Turska vrši invaziju na njihove države u skladu sa dobro promišljenim planovima. Turska, pak, smatra da je evropska kolonijalna prošlost još uvijek snažno prisutna, a da nacistički i fašistički unuci u Evropi ne odustaju od nastojanja da uzmu Tursku za metu, pa čak i da je podijele.

Čini se da je historija duboko prisutna u odnosima dvije strane, što se ispoljava kod svake krize. Stoga se nameće ključno pitanje: Je li trenutna kriza prolazna ili je ona odraz stvarnog razlaza?  

Prizivanje nacizma i fašizma

Nekoliko evropskih zemalja zabranile su da se u njihovim državama organiziraju mitinzi podrške referendumu o ustavnim promjenama u Turskoj, koje će se održati sredinom narednog mjeseca. Također su zabranile i turskim zvaničnicima da posjete ove države i govore na političkim skupovima podrške referendumu, zbog čega je Turski predsjednik Recep Tayyip Erdogan u svojim reagiranjima na ove zabrane više puta ponovio da su „ovo ostaci nacizma i ovo su fašisti“. Njegove riječi su uglavnom bile usmjerene protiv njemačkih i holandskih zvaničnika.

Njemački zvaničnici su bili oprezni da ne dođe do eskalacije situacije, dok su njihove holandske kolege, na čelu sa premijerom Markom Rutteom, radili na podizanju političkih tenzija koje su zadobile ideološki karakter, reflektirajući prirodu evropske vizije odnosa sa Turskom.  

Čini se da je historija duboko prisutna u odnosima dvije strane, što se ispoljava kod svake krize. Stoga se nameće ključno pitanje: Je li trenutna kriza prolazna ili je ona odraz stvarnog razlaza?

U poruci upućenoj Turcima, čelnik krajnje desničarske stranke Geert Wilders ranije je išao i dalje od ovoga, kada je poručio: „Vaša vlada vas vara želeći vas uvjeriti da ćete jednog dana biti dio Europske unije. Zaboravite to. Vi niste Evropljani i nećete to nikad biti. Islamska država kakva je Turska ne može biti dio Evrope. Turska je glasala za opasnog islamistu Erdogana koji nosi zastavu islama. Mi ne želimo više, nego manje islama.“

Ovakve žestoke izjave ne odražavaju samo stvarnu prirodu skrivenog sukoba između ove dvije strane već govore i o sve većoj zabrinutosti obje strane u svjetlu unutrašnjih promjena koje se dešavaju u svakoj od ovih država te jačanja populističkih tendencija. Pogotovo nakon dolaska Donalda Trumpa na vlast u Washingtonu, te posljedica tog uspona, u smislu pojave radikalnih populističkih struja koje su se našle u fokusu pažnje onih koji pretendiraju da pobjede na izborima.     

Na evropskoj strani dolazi do rasta islamofobije, ksenofobije i gnjeva zbog sve većeg broja izbjeglica, te straha da je povezanost muslimanske zajednice sa strankama i ideologijama u zemljama njihovog porijekla veća od lojalnosti novim državama.

U ovakvom ambijentu straha i opreza, evropski mediji, ali i zapadni generalno, promoviraju ideju da Erdogan nije ništa drugo doli opasni islamista koji teži da bude diktator i sultan koji udara temelje novoj osmanskoj državi. Slika poput ove dovoljna je za buđenje historijskog sjećanja Evropljana te se instrumentalizira u izbornim kampanjama u potrazi za popularnošću svih uključenih u politički proces, od krajnje desnice pa do krajnje ljevice.

Nasuprot tome, Erdogan zna kako iskoristiti svaki spor sa svojim protivnicima u zemlji i izvan nje, postavljajući situaciju tako da zadobije glasove birača u svoju korist. Kada Erdogan opisuje Evropljane kao potomke nacista i fašista, on zna kamo usmjeriti kompas. Time dovodi Evropljane pred ideološku istinu u njihovoj historiji od koje se ne mogu odbraniti.

U ovakvom ambijentu straha i opreza, evropski mediji, ali i zapadni generalno, promoviraju ideju da Erdogan nije ništa drugo doli opasni islamista koji teži da bude diktator i sultan koji udara temelje novoj osmanskoj državi

Također, prisiljava svoje oponente i opoziciju unutar zemlje da stanu na njegovu stranu u ovoj bici, a time i da glasaju za njega na referendumu ili izborima. Erdogan je zaoštrio svoju retoriku prema evropskoj praksi i stavovima, što je daleko od stila činjenja ustupaka i diplomatske kurtoazije, sve dok se vodi odlučujuća bitka o budućnosti njegovog političkog sistema.  

Pokazatelji evropskih stavova

Izuzevši poziv francuskog predsjednika Francoisa Hollandea na smirivanje, evropske države su zauzele jedinstven stav prema krizi s Turskom. Kao da su kolektivno sjećanje, civilizacijska dimenzija i zajednički strah postali zajednički faktor koji formira determinante evropskih stavova prema krizi s Turskom, a ne ekonomski interesi, političke relacije i bilateralni i međunarodni sporazumi.  

Trenutna eskalacija odražava uspon radikalnih ideoloških struja koje polaze od historijske pozadine odnosa. Možda fobija od Osmanlija prisutna u kolektivnoj evropskoj imaginaciji – koja nikada neće zaboraviti pohod sultana Sulejmana Veličanstvenog – predstavlja najistaknutije pokazatelje evropskog stava.   

U ovoj imaginaciji, Erdogan, njegova politika i aspiracije su samo pokušaji obnove odnosa zasnovanog na krvavom nasljeđu još od pada Carigrada 1453. godine. Ovaj pad je predstavljao ideološki gubitak za Evropljane koji su vjerovali da je grad bedem koji će spriječiti širenje islama na ostatak Evrope. Sudeći po ovoj složenoj historijskoj viziji, u evropskoj civilizacijskoj strukturi i dalje je prisutan strah od islama.  
 

Danas, zbog ekspanzije ekstremističkih oružanih skupina, kao što su Al-Kaida i Islamska država Irak i Levant, i njihovih bombaških napada po evropskim gradovima, Evropljani su postali još osjetljiviji prema svemu što je islamsko. U njihovim stavovima dominira skepticizam, pa čak i prema evropskim građanima koji su muslimani. U Evropi žive milioni Turaka, dok izvještaji govore da samo u Njemačkoj živi oko tri i po miliona stanovnika turskog porijekla.

Možda fobija od Osmanlija prisutna u kolektivnoj evropskoj imaginaciji – koja nikada neće zaboraviti pohod sultana Sulejmana Veličanstvenog – predstavlja najistaknutije pokazatelje evropskog stava

Prema tome, historijska i politička pozadina predstavlja istinsko gorivo za eskalaciju konflikata radikalizma i populizma. To su usmjerenja koja prizivaju totalitarne ideologije – poput nacizma i fašizma – koje su bile osnovni element u započinjanju mnogih ratova. Ovo je Erdogana navelo da kaže kako je sklonost prema fašizmu i nacizmu bila uspavana i da se danas probudila.

Možda su Erdoganove riječi dovoljne da se kod Evropljana probude negativni osjećaji prema turskom predsjedniku i njegovoj satanizaciji. Njemački časopis Stern objavio je u svom posljednjem izdanju fotografiju Erdogana ispod naslova „Ucjenjivač“. Uporedili su ga s demonom a polumjesec sa turske zastave stavljen mu je iznad glave poput rogova. Tokom neuspjelog vojnog prevrata u Turskoj, isti ovaj časopis je objavio materijale koji su potakli brojne rasprave, uz naslov: „Stoji li sam Erdogan iza vojnog puča?“.

Štaviše, mnogi evropski zvaničnici su išli dotle da su opisali Erdoganove izjave „lucidnim“ jer je prozivanje nacističkog nasljeđa dovelo osjetljivost evropskih političara do vrhunca. Sa njihov strane su se mogle čuti slične izjave koje prizivaju u sjećanje osmansku prošlost ili povećavaju nivo islamofobije. Ideološka dimenzija nadvladala je uzajamne odnose koji su od vitalnog značaja, dok je rasizam postao dominantan u ponašanju i praksi prema drugoj strani.  

U kontekstu spomenutog, evropska politika u ovim danima nastoji uskladiti svoje političke programe i populističke tokove koji su u ekspanziji. Prvi je cilj pobijediti, pa čak i po cijenu da se otpiše pola stoljeća turskog nastojanja da postane članica EU-a i sveg onog što je Ataturk uradio pod imenom osavremenjivanja, modernizacije i sekularizma.

Evropa sada vidi da teorija pokojnog turskog predsjednika Turguta Ozala, koju je spomenuo u svojoj knjizi Turska u Evropi i Evropa u Turskoj (objavljena 1988. godine) više ne važi u Erdoganovoj eri. Zbog toga aktuelni turski predsjednik za njih nije ništa drugo nego osmanski sultan koji želi vratiti slavu svojih predaka. No Evropa neće pristati na to, pogotovo jer bi se time ublažile Erdoganove optužbe za nacizam i fašizam koje su joj upućene.    

    
Ishodi i granice napetosti u odnosima

Možda osnovno pitanje koje se postavlja u ovako rasplamsanoj krizi glasi: ima li ova eskalacija veze s određenim unutrašnjim problemima i da li će se riješiti kada se riješe i ti problemi, ili je riječ o tome da su tursko-evropski odnosi došli do jedne drugačije faze?

Evropa sada vidi da teorija pokojnog turskog predsjednika Turguta Ozala, koju je spomenuo u svojoj knjizi Turska u Evropi i Evropa u Turskoj (objavljena 1988. godine) više ne važi u Erdoganovoj eri

Još od neuspjelog pokušaja vojnog udara u Turskoj, tursko-evropski odnosi se nalaze pred nizom nagomilanih problema koji garantiraju stalno pojavljivanje kriza. Takve stvari brzo pronalaze put do medija gdje se mogu čuti vrlo žestoke izjave, koje se zatim pretvaraju u akciju čime se narušava povjerenje na račun odnosa koji je od vitalnog značaja za obje strane.

Zbog sve veće napetosti u odnosima između dvije strane dovodi se u pitanje članstvo Turske u NATO-u, njeni napori da se priključi Evropskoj uniji, jaki ekonomski i vojni odnosi sa državama ovog kontinenta, naročito Njemačkom koja je njen prvi trgovinski partner (obim trgovinske razmjene između ove dvije zemlje premašuje 35 milijardi dolara), ali i sve ostalo.

Turska optužuje Njemačku da podržava Kurdistansku radničku partiju (PKK) koju Turska, Evropa i Amerika smatraju terorističkom organizacijom, kao i za podršku njenom sirijskom savezniku Kurdskoj demokratskoj uniji (PYD) i Jedinicama narodne zaštite (YPG). Također, priznavanje „genocida nad Armenima“, što je učinio veliki broj evropskih parlamenta, smatra se pokušajem nanošenja štete Turskoj.

Na isti način se gleda i na odluke ovih parlamenata o zaustavljanju pregovora o turskom članstvu, na odobravanje evropskih vlasti da se pruži politički azil brojnim turskim oficirima umiješanim u neuspjeli vojni udar, ali i na uvođenje mjera protiv muslimana i njihovih institucija u brojnim evropskim državama.  

Što se tiče Evrope, ona optužuje vladu u Ankari da narušava ljudske slobode te da vrši pritisak na medije, hapsi parlamentarce i kurdske aktiviste te da provodi totalitarizam.

Međutim, u ovom talasu optužbi ne bi se trebalo zanemariti pitanje ostvarivanja koristi na unutrašnjem nivo (referendum u Turskoj i izbori u većini utjecajnih evropskih država) i njihova uloga u cijeloj ovoj napetosti, kao ni pokušaj svih strana da igraju na emocionalne, socijalne, narodne, nacionalne i kulturne (vjerske) faktore kako bi ostvarili prednost.

Evropska unija, koja je i sama opterećena problemima i prijeti joj raspad, predstavlja turski san koji je utemeljio Atataurk. Trenutna kriza ukazuje da će se odnosi veoma teško vratiti u nekadašnje stanje

Ovdje dolazi do izražaja poseban značaj ovog pitanja za Stranku pravde i razvoja (AKP), jer ankete ukazuju na veoma male razlike između pristalica i protivnika prelaska na predsjednički sistem. Po svemu sudeći, glasovi iz vana presudni su za AK Partiju, imajući na umu da samo u Njemačkoj ima blizu dva miliona turskih glasača, dok pola miliona njih obično glasa za AKP. Možda je to i nagnalo Erdogana da se veoma glasno suprotstavi Evropljanima.

Nasuprot tome, evropske vlasti imaju različite i kontradiktorne interese u odnosu na Erdogana. S jedne strane gledaju s dozom zabrinutosti na pitanje lojalnosti turske zajednice AK partiji i islamskom usmjerenju više nego svojim novim državama. No s druge strane, ovo pitanje se tiče računica evropskih lidera koji žele pobijediti na evropskim izborima kroz osvajanje glasova populističkih struja.

Evropa pažljivo prati razvoj posebnog turskog projekta kojeg Erdogan nastoji realizirati, kao i na njegovo intrigantno zbližavanje s Rusijom Vladimira Putina, a možda i na ambicije da se pridruži Šangajskoj organizaciji za saradnju.

Evropska unija, koja je i sama opterećena problemima i prijeti joj raspad, predstavlja turski san koji je utemeljio Atataurk. Trenutna kriza ukazuje da će se odnosi veoma teško vratiti u nekadašnje stanje, čak i nakon završetka izbornog procesa. Pogotovo ako se uzme u obzir da su unutrašnje varijable intenzivirale napetost i konfrontacije na temelju političkih i civilizacijskih kontradiktornosti.

(DEPO PORTAL/BLIN MAGAZIN/ad)