Nije toliko čudno što je 600 godina staro muslimansko carstvo palo kao posljedica svjetskih konflikata 1918. godine, nego što je uopšte uspjelo da se održi do tada.

Otomansko carstvo osnovala su muslimanska plemena iz središnje Azije 1299. godine, a vrhunac je doseglo u 17. vijeku, kada se prostiralo na tri kontinenta.

Od početka 18. vijeka Istanbul je gotovo konstantno ratovao s evropskim državama, s tim što mu pobede nisu išle od ruke.

Otomansko carstvo ostalo je bez Egipta i većine Sjeverne Afrike do 1882. godine, kada su ovu teritoriju preotele Britanija i Francuska, dok je Rusija pod svoje preuzimala, jednu za drugom, provincije istočne Anadolije.

Ali nisu samo evropske velesile predstavljale problem, jer su Osmanlije bile rastrzane i unutrašnjim konfliktima između dominantnih Turaka i mnogih drugih naroda koji su plaćali vjernost sultanu u Istanbulu, poput Srba, Kurda, Jermena i Arapa.

Ove grupe počele su da upijaju zapadnjačke ideje o nacionalizmu i samouređenju, koje su podstakle brojne razmirice i pobune unutar carstva.

Najgori primjer dogodio se 1915.-1916. godine, kada je došlo do genocida jermenskih kršćana dok su ih odvođeni iz svojih domova u Anadoliji. Tom prilikom stradalo je gotovo milion Jermena.

Ulazak u rat s velikim očekivanjima

Prvobitno nije planirano da Turci uopšte uđu u Prvi svjetski rat. Mnoge političke figure u Istanbulu željele su da ostanu neutralne kako bi osigurale administrativnu i ekonomsku modernizaciju u čijem postizanju su mogli da im pomognu, bar su tako mislili, evropski moćnici.

Ali, paše su na kraju postigle dogovor s Njemačkom, jer je Berlin obećao da će im platiti za sav ratni trud i vojne vježbe.

Smatrali su da je to pravi put za povratak izgubljenih provincija i povratka utjecaja na Bliskom istoku. A upravo je ulazak Otomanskog carstva pretvorio evropski rat u pravi globalni sukob.

Nijemci su se nadali da će im Turska olakšati neizbježan sukob s Rusijom na Istoku, pokrenuvši zbivanja na Kavkazu. Takođe, smatrali su da će im turski sultan pomoći u 'savladavanju' muslimanske zajednice, ne razmišljajući o činjenici da su i Britanci, Rusi i Francuzi u svojim carstvima imali milione muslimana.

Nijemci su željeli da kalif proglasi džihad protiv njihovih protivnika, na šta je ovaj bio i više nego spreman. Ali nije sve krenulo po planu.

Ismali Enver-paša, otomanski general i političar koji je u to vrijeme bio ministar rata, nadao se da će doprinijeti nemačkom osvajanju kod Tanenberga tako što će tamo uništiti cijelu rusku vojsku.

Geografija, loši vremenski uslovi i neadekvatna logistika prouzrokovali su, međutim, otomanski poraz i gubitak od 80.000 vojnika.

Na strani Rusa također je učestvovalo i mnoštvo Jermena koji su nekada bili žrtve Otomanskog carstva, a koji su na ovu pobjedu gledali kao na svojevrsnu kosmičku pravdu.

Sledeći potez dogodio se tokom otomanskog 4. rata, kada su turske sile krenule u napad na Britance koji su branili Sueski kanal. Vazdušna patrola otkrila ih je na vrijeme i zaustavila bez mnogo muke.

Tako su prva dva turska napada dokazala da su Osmanlije imale nerealna očekivanju u vezi svojih postignuća, ali i da je prosječni turski vojnik bio izuzetno uporan i disciplinovan čak i u najgorim mogućim uslovima.

Saveznički lažni osećaj nadmoći

Zahvaljujući prvim pobjedama, Saveznici su se uljuljkali u lažan osjećaj nadmoći nad turskom vojskom.

Zbog ruske želje za brzom nadmoći, Britanci i Francuzi su u proljeće 1915. godine odlučili da krenu u napad. Nisu ih zastrašili minirani Dardaneli, nego su krenuli na Galipolje.

Takav napad je trebalo da bude uspješan (tj. to su očekivali) i opasno ugrozi Istambul, a u pomoć su im priskočili vojnici iz Australije i s Novog Zelanda.

Ono što nisu očekivali bilo je osam meseci agonije tokom ratovanja u rovovima.

Turski pukovnik Mustafa Kemal (kasnije poznatiji kao Ataturk, u turskoj borbi za nezavisnost) tada je prvi put pokazao svoj značaj, iako je i cijela turska vojka zaslužila posebno priznanje za hrabrost.

Godinama nakon toga bitka na Galipolju pominjala se kao primjer da napad na dobro branjenim plažama nikad ne može da bude uspješan. Ali američki marinci nisu željeli da povjeruju u to, već su tvrdili da su zakazale savezničke snage.

Vidjevši poraz na vidiku na Galipolju, London je naredio britansko-indijskoj vojsci da maršira na Bagdad kako bi kod kuće povratili podršku građana za dalje ratne pohode.

Ali još jednom su Turci pokazali snagu, porazivši Britance i zarobivši 13.000 Indijaca i Britanaca tokom opsade Kuta, piše The Daily Beast.

Međutim, nakon Kuta, rat je krenuo loše za Turke. Ključni faktor u nevoljama koje su ih zadesile bilo je to što Istanbul nije uspio da pod svoje okrilje pridobije arapska plemena, koja su bila ujedinjena pod okriljem Šerifa Huseina, emira od Meke (čiji je potomak danas na čelu Jordana, kralj Abdulah II).

Na diplomatskom frontu,Turcima su značajno manevrisali Britanci, koji su su sklopili sporazum s Huseinom u martu 1916. godine, kad je emiru lažno obećana nezavisnost Arapa poslije rata.

Ostatak rata, Husein je sa svojim savetnikom T. E. Lorensom efikasno zauzdao turske snage gerilskim operacijama protiv ionako slabih vodova u Palestini, Siriji i na Arapskom poulostrvu.

U međuvremenu i poziv turskog sultana na džihad nije izazvao željeno dejstvo među muslimanima koji su se borili pod Saveznicima, jer su njihovi sveštenici uvidjeli cinične njemačke aspiracije koje su se krile iza tog poziva.

U jesen 1917. godine neustrašiv britanski general, Edmund Alenbi preuzeo je komandu na Bliskom istoku. On je slomio obranu u Palestini i to tako da su se Turci povukli iz Jerusalima bez ijednog ispaljenog hica.

Prepreke na zapadnom frontu oslabile su i savezničke borbe na Bliskom istoku sve do jeseni 1918. godine.

Turci, kojima je hitno trebalo pojačanje koje nikako nije dolazilo, jedva su se držali na mjestu. U trodnevnoj operaciji u Palestini, u septembru, Alenbi je iskoristio svoju konjicu kako bi opkolio Turke, pri čemu je zarobljeno nekoliko desetina hiljada vojnika prije nego što je nastavljeno s osvajanjem demoralisanih otomanskih snaga u Siriji.

Nove granice nisu donele ništa dobro

Konačnim porazom Turaka i Nemaca 1918. godine, evropske imperijalističke sile su u potpunosti preuzele tursku ulogu na Bliskom istoku.

Nakon što su četiri vijeka ujedinjeni živjeli pod Otomanskim, muslimanskim carstvom, Arapi se odjednom bili podijeljeni u nove države pod britanskim i francuskim vođstvom. Nove granice, međutim, bile su iscrtane tako da odgovaraju ekspanzionističkim nacrtima osvajača.

Vrlo brzo se pokazalo da su prilično elastične, zbog čega su kasnije uslijedili brojni sukobi. Kurdi, koji su bili podijeljeni između Turske, Irana, Iraka i Sirije, su se u prošlom vijeku borili protiv vlada svih navedenih država domaćina, sve u želji da ostvare svoja kulturna i politička prava.

Liban, koji su Francuzi osmislili kao hrišćansku državu nakon osnivanja 1920., bio je poprište brojnih građanskih ratova budući da su njegove političke institucije neuspješno održavale korak s demografskim promjenama kad su muslimani postali brojčano nadmoćniji od hrišćana.

Sirija, koja se nikad nije pomirila sa osnivanjem Libana, budući da su mnogi sirijski nacionalisti smatrali to ključnim dijelom svoje zemlje, poslala je svoju vojsku da okupira Liban 1976. godine. I tamo je ostala sljedećih 30 godina.

Uprkos prirodnim i ljudskim resursima, Irak nikad nije uspio da održi mir i stabilnost u poslijeratnim okolnostima. Štaviše, državni udar i sukob s Britanijom uslijedili su već u Drugom svjetskom ratu, nakon čega je uslijedila revolucija 1958. godine.

Između 1980. i 1988. trajao je rat s Iranom, a nakon što je Sadam Husein izvršio invaziju na Kuvajt 1991., Amerikanci su izvršili invaziju na njih 2003. kako bi 'srušili' Huseina. Tada je započeo naizgled beskrajni ciklus ratnog stanja u toj zemlji.

Svi ovi događaji detaljno su opisani u novoj knjizi Evgenija Rogana: 'The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East', inače profesora na Oxfordu.

Rogan je napisao knjigu djelimično i kako bi pokazao da nije tačno rašireno vjerovanje da Turci nisu ništa značajno učinili tokom borbi protiv Britanaca i Francuza na Bliskom istoku, i Rusa na Kavkazu. Ali i da bi čitaocima pružio uvid u događaje koji su odgovorni za stvaranje savremenog Bliskog istoka.

(b92.net/DEPO PORTAL/BLIN MAGAZIN/dh)