Piše: Đorđe KRAJIŠNIK

Prve težnje bosanskohercegovačkog stanovništva, vijekovima porobljenog i kulturno potpuno zaostalog, za otvaranjem štamparija i pokretanjem štamparske djelatnosti, poslije tristogodišnjeg njihovog odsustva sa ovih prostora, javile su se u periodu između 1847. i 1857. godine.

Kao najznačajnije možemo prije svega izdvojiti one koje su potekle kao inicjative Ivana Franje Jukića 1847. i 1850. godine, zatim pokušaj Starešinstva franjevačkog reda 1853., te nastojanja tipografa Ante Kajića iz 1857. godine. Svi ovi pokušaji osnivanja štamparija, te nastojanja da se bar unekoliko pokuša širenjem pisane riječi izmijeniti slika kulturne zaostalosti, na prostoru Bosne i Hercegovine ostali su, usljed negativnog odnosa prema njima, te oglušivanja o ranije data obećanja o poboljšanju položaja obespravljene raje od strane osmanske vlasti, neostvareni.

„Do otvaranja jedne moderne štamparije u Sarajevu došlo je tek po proglašenju fermana o Ustavnom zakonu za Vilajet bosanski (1865), prema kome je Bosna podeljena na okružne oblasti i umesto ajaleta postala vilajet, s vilajetskim upravnim ustanovama. U članu 9. pomenutog Ustavnog zakona predviđeno je postojanje štamparije u vilajetskom centralnom mestu...“(1)

Konačno u proljeće 1866. godine u Sarajevo na poziv valije Osman-paše iz Zemuna dolazi njemački štampar Ignjat Sopran koji otvara prvu štampariju u Bosni poslje više od tri vijeka nepostojanja jedne ovakve institucije, tačnije prvu štampariju poslije gašenja Goraždanske 1531. godine. Prvobitno štamparija je nosila naziv Sopranova pečatnija da bi pošto je vlasništvo nad njom preuzela Pokrajinska uprava, u oktobru 1866., bila preimenovana u Vilajetsku pečatniju, a potom u Vilajetsku štampariju. Što se tiče štamparija u drugim krajevima Bosne i Hercegovine poznato je još da su u tom periodu, tačnije nekih deset godina po osnivanju sarajevske, otvorene još dvije štamparije u Mostaru. Prva od njih osnovana je po formiranju Hercegovačkog vilajeta 1876. po istom modelu kao i sarajevska, a druga, privatna, dvije godine kasnije zauzimanjem fra Franje Milićevića.

Štamparije su međutim po svom osnivanju, iako kao pionirske veoma značajne za budući razvoj štampe i širenja pisane riječi, bile od veoma male, pa skoro nikakve, koristi za domaće stanovništvo jer su imale strogo državnu funkciju. Pod time prije svega podrazumijevamo da su služile uglavnom za štampanje zvaničnih vilajetskih listova u kojima su isključivo bili objavljivani zakonski tekstovi koje je izdavala tadašnja vlast. Dakle, budući da su štamparije bile pod direktnim nadzorom Turaka nije moglo biti govora o bilo kakvim njihovim djelatnostima van onoga što je akuelna vlast propisivala.

Istina, štamparije su pored štampanja zvaničnih listova imale zadatak da štampaju i školske udžbenike za konfesionalne škole. Ali ukoliko malo pažljivije promotrimo dati period onda možemo lako zaključiti da su Turci nalagali štampanje udžbenika u domaćim štamparijama iz samo jednog razloga. Taj razlog jeste onemogućavanje, putem štampanja udžbenika u štamparijama pod vlastitom kontrolom, da u zemlju uđu knjige iz susjednih zemalja. Na taj način vlasti su pokušale spriječiti domaće nemuslimansko stanovništvo da dođe u dodir sa prosvjetiteljskim idejama svojih sunarodnika iz tih zemalja, ne bi li tako zadržale svoju apsolutnu nadmoć  i ostavile domaće stanovništvo van dometa buna sa oslobodilačkom težnjom koje su već uveliko hučale u neposrednoj blizini Bosne.

Po podacima koji nam stoje na raspolaganju, a koji se odnose na broj listova i časopisa koji su objavljivani u datom periodu, poznato je da su na prostoru Bosne i Hercegovine za osmanske vladavine štampana svega četiri lista. Od toga tri u Sarajevu: Bosanski vjesnik,  Bosna i Sarajevski cvjetnik, i jedan u Mostaru: Neretva. Uz ova četiri lista možemo takođe dodati i jedan koji je štampan van BiH ali se na nju odnosio, njegovo ime je bilo Bosanski prijatelj a pokrenuo ga je i štampao u Zagrebu od 1850. godine Ivan Franjo Jukić.

Nastaviće se...

* Autor se ovom prilikom zahvaljuje MEDIACENTRU Sarajevo na ustupanju digitalizovane arhive časopisa “Bosanska vila”, te profesoru Enveru Kazazu na koordinaciji i pomoći pri izboru korištene literture.

(BLIN MAGAZIN)